Λένα Μπίνη
ΟΙ ΔΙΑΣΤΆΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ «ΜΕΤΡΙΩΣ ΒΕΒΙΩΚΩΣ»
ΣΤΟ ΛΟΓΟ «ΥΠΕΡ ΜΑΝΤΙΘΕΟΥ» ΤΟΥ ΛΥΣΙΑ
 |
| Ο Λυσίας (459-380 π.Χ.) |
Ο δικανικός λόγος του ρήτορα Λυσία « Υπέρ Μαντιθέου», γράφτηκε γύρω στο 392 με 389 π.Χ με σκοπό να εξυπηρετήσει τις ανάγκες υπεράσπισης ενός νέου Αθηναίου, που επιθυμούσε να αναλάβει καθήκοντα βουλευτή. Καθ’ όλη τη διάρκεια του λόγου γίνεται αναφορά στο « μετρίως βεβιωκώς» (δηλαδή τη ζωή σύμφωνα με το μέτρο) ως αναμφισβήτητη αξία και απαραίτητο γνώρισμα της ζωής ενός καλού και συνετού πολίτη στην Αρχαία Αθήνα.
Στα αρχαία ελληνικά η λέξη μέτρο έχει διάφορες σημασίες «Α. 1. μέτρο, κανόνας, αυτό διά του οποίου μπορεί να μετρηθεί κτ. 2. μονάδα μέτρησης χωρητικότητας στερεών ή υγρών 3. διάστημα μετρημένο ή που μπορεί να μετρηθεί, μέτρο, μήκος, μέγεθος Β. όριο, σύνορο Γ. ο μέσος όρος, η αποφυγή ακροτήτων, η συμμετρία, η ορθή αναλογία, ο κανόνας, ο νόμος, η νόρμα, το μέτρο |ως επίρρημα μέτρῳ ή τῷ μέτρῳ=μέτρια ή με μέτρο Δ. 1. το ποιητικό μέτρο, το μέτρο των στίχων ή συλλαβών στην ποίηση 2. έμμετροι στίχοι, στίχοι |στον πληθ. »1
Ιδιαίτερη σημασία για την έρευνά μας έχει η ερμηνεία 3.Γ. «η αποφυγή ακροτήτων, η συμμετρία, η ορθή αναλογία, ο κανόνας, ο νόμος, η νόρμα, το μέτρο».
Αξίζει να αναφέρουμε ότι στην αρχική ετυμολογική του σημασία το επίθετο «μέτριος» σημαίνει «κάποιος που είναι σύμφωνος με το μέτρο». Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν ότι το μέτρο, προσφέρει ισορροπία και ευδαιμονία στην ζωή. Γενικότερα απέφευγαν οτιδήποτε ακραίο στην ιδιωτική ή δημόσια ζωή τους και αυτό είναι διακριτό ακόμα και στην τέχνη τους. Το ιδανικό του μέτρου προσδιοριζόταν με το αφηρημένο ουσιαστικό «σωφροσύνη» ή με την παροιμιακή έκφραση «μηδέν άγαν» ( που σημαίνει: τίποτα το υπερβολικό). Συνήθως η ζωή με μέτρο απαιτούνταν κυρίως από τους ευκατάστατους και προικισμένους πολίτες και ήταν δείγμα αριστοκρατικής καταγωγής. Με το πέρασμα όμως των χρόνων το επίθετο «μέτριος» εξελίχτηκε στη σημασία που έχουμε σήμερα «αυτός που δεν ξεχωρίζει από τον μέτριο» καταλήγοντας σε μια αρνητική έννοια. Παρόμοια χρήση με το «μέτριος» μέσα στο έργο έχει και το επίθετο «κοσμίως» που χαρακτηρίζει κάποιον με καλή διαγωγή, μετρημένο και φρόνιμο.
Στο προοίμιο, την αρχή του λόγου του, ο Μαντίθεος εκφράζει ως προϋπόθεση της εκλογής του την τίμια ζωή σύμφωνα με το μέτρο («ἐὰν δὲ φαίνωμαι καὶ περὶ τὰ ἄλλα μετρίως βεβιωκὼς») την οποία θα αποδείξει ότι έζησε. Σύμφωνα λοιπόν με τον Μαντίθεο, οι δημοκρατικές του πεποιθήσεις δεν είναι αρκετές για την επικύρωση της εκλογής του ως βουλευτή. Είναι αναγκαία η απόδειξη του μετριοπαθή χαρακτήρα που διαθέτει τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον δημόσιο βίο του «ιδία και δημοσία».
Στη συνέχεια, στη διήγηση, στις παραγράφους 9-13 επιχειρεί να αναλύσει πιο διεξοδικά την προσωπική του ζωή, με την οποία θα αποδείξει το άριστο ήθος του. Νοιώθει χρέος του να αφηγηθεί όλη τη μέχρι τώρα ζωή του, καθώς πρόκειται να αναλάβει δημόσιο αξίωμα («δίκαιον εἶναι παντὸς τοῦ βίου λόγον διδόναι»). Η ενάρετη στάση του απέναντι στην οικογένεια ανεξάρτητα από τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε αποτελεί στοιχείο συνετού, κόσμιου και φιλεύσπλαχνου χαρακτήρα. Ταυτόχρονα ο λογογράφος κάνει επίκληση στο συναίσθημα στην προσπάθειά του να κερδίσει την εύνοια των δικαστών. Πιο συγκεκριμένα τονίζει την γενναιόδωρη στάση του Μαντίθεου απέναντι στις ανάγκες της οικογένειας παρά τη δυσχερή οικονομική κατάσταση στην οποία βρισκόταν εκείνη την περίοδο και γεννά στην ψυχή των βουλευτών συναισθήματα συγκίνησης, αλληλεγγύης ή ακόμα και θαυμασμού. Με αυτόν το τρόπο επιτυγχάνεται η ευαισθητοποίηση του ακροατηρίου και κατά συνέπεια η ευνοϊκή διάθεσή του προς τον Μαντίθεο. Έπειτα αποδεικνύει την τιμιότητα και τη σύνεσή του επιλέγοντας την αλληλεπίδραση με σωστούς πολίτες («πάντας αὐτοὺς ὄψεσθέ μοι διαφόρους ὄντας»), αποφεύγοντας την οποιαδήποτε σχέση με ανθρώπους με διαφορετικές προσδοκίες από εκείνον («εἰ τῶν αὐτῶν ἐπεθυμοῦμεν, οὐκ ἂν τοιαύτην γνώμην εἶχον περὶ ἐμοῦ»). Ιδιαίτερα με τη φράση «τῆς ἐμῆς ἐπιεικείας » προβάλλει ρητορικά ήθη, επικαλούμενος τη μετριοπάθεια και την ηθική του υπόσταση. Επιπλέον αναφέρει την μετριοπαθή στάση του και τον συγκροτημένο χαρακτήρα του που δεν του έχει επιτρέψει ποτέ την ανάμειξή του σε καμία δικαστική διαμάχη μέχρι τώρα. Διαθέτει αρμονικότατες σχέσεις με όλους και δεν έχει διαπράξει ποτέ κάποιο αδίκημα («οὔτε δίκην αἰσχρὰν οὔτε γραφὴν »).
Αντίθετα το θάρρος και η φιλοπατρία του τον οδήγησαν στην παρακινδυνευμένη θέση την οπλιτών στην μάχη παρόλο που είχε την δυνατότητα να το αποφύγει «ἔφην τῷ Ὀρθοβούλῳ ἐξαλεῖψαί με ἐκ τοῦ καταλόγου».
Προχωρώντας τον λόγο του, στη μαρτυρία, στις παραγράφους 14-17 ο Μαντίθεος παρουσιάζει τον κρίσιμο ρόλο και τη συμβολή του στην εκστρατεία στην Κόρινθο, όπου με τις συμβουλές του αλλά και την (χρηματική) χορηγία του ευνόησε σημαντικά την κατάσταση («ἔδωκα δυοῖν ἀνδροῖν τριάκοντα δραχμὰς ἑκατέρῳ»). Επιδεικνύοντας λοιπόν το άριστο στρατιωτικό του ήθος αλλά και την εκπλήρωση όλων των ανάλογων υποχρεώσεών του, αποδεικνύει την αγάπη του για την πατρίδα και την αφοσίωσή του σε αυτή. Ο ηρωικός χαρακτήρας του Μαντίθεου, φαίνεται από όλα τα παραπάνω και από τις παραγράφους 18-19 όπου προβάλλει τον εαυτό του ως τον ιδανικό στρατιώτη («μετὰ τῶν πρώτων μὲν τὰς ἐξόδους ποιούμενος »). Εκφράζει την φιλοτιμία και την κοσμιότητά του από τις ενάρετες αυτές πράξεις , προτρέποντας τους δικαστές να μην επηρεάζονται από την εξωτερική εμφάνιση, καθώς αυτή δεν καθορίζει το ήθος κάποιου («ἐκ τῶν τοιούτων σκοπεῖν, ἀλλ᾽ οὐκ εἴ τις κομᾷ »). Στο συγκεκριμένο σημείο μάλιστα, φαίνονται ξεκάθαρα οι προκαταλήψεις της εποχής πάνω στο ζήτημα της εξωτερικής εμφάνισης. Ο Μαντίθεος αλλά και πολλοί αριστοκρατικοί νέοι της τάξεως των ιππέων έτρεφαν μακριά κόμη, γεγονός που αποτελούσε συνήθεια των Λακαιδεμονίων. Αντίθετα οι περισσότεροι ελεύθεροι Αθηναίοι της κλασσικής περιόδου διατηρούσαν τα μαλλιά τους αρκετά κοντά, ήδη από την εφηβική ηλικία. Στις παραγράφους 18-19 του λόγου του βλέπουμε τον Μαντίθεο να ανησυχεί για την εξωτερική του εμφάνιση η οποία πιθανόν να αποτελέσει παράγοντα αντιπάθειας για τους βουλευτές (« ἀπ᾽ ὄψεως , ὦ βουλή, οὔτε φιλεῖν οὔτε μισεῖν οὐδένα»).
Στον επίλογο, ο Μαντίθεος υπερασπίζεται την απόφασή του να αγορεύσει στην εκκλησία του δήμου, η οποία ενδεχομένως να προκάλεσε δυσαρέσκεια λόγω του νεαρού της ηλικίας του («διὰ ταῦτα ἀχθομένων μοι»). Επικαλούμενος σημαντικές αξίες για την εποχή, όπως η ανάγκη του να ακολουθήσει την προγονική παράδοση αλλά και η επιθυμία καταξίωσης του στην συνείδηση των συμπολιτών του καταλήγει στο συμπέρασμα της αδικαιολόγητης δυσαρέσκειας που ένοιωθαν ορισμένοι για το ζήτημα αυτό.
Κατά τη γνώμη μου, η αρχή της παράθεσης του «μετρίως βεβιωκώς» εντοπίζεται στην 10 η παράγραφο της απολογίας του Μαντίθεου. Έχοντας αναφέρει στις προηγούμενες παραγράφους επιχειρήματα με σκοπό να αντικρούσει τις κατηγορίες εναντίον του, ξεκινάει να λογοδοτεί για ολόκληρη τη ζωή του. Αρχίζει λοιπόν με την αξία της οικογένειας, δείχνοντας μέσα από τις πράξεις του πόσο σημαντική ήταν για αυτόν. Παρόλα αυτά όμως το σημείο του λόγου του που προβάλλει περισσότερο το «μετρίως βεβιωκώς», είναι στις παραγράφους 14-17 όπου διαφαίνεται το στρατιωτικό του ήθος. Για έναν Αθηναίο δημοκρατικό πολίτη, είχε μεγάλη σημασία η άριστη εκπλήρωση των στρατιωτικών υποχρεώσεων. Σε μια εποχή μάλιστα που τα πολιτικά ζητήματα έμοιαζαν με ανοιχτές πληγές (εξαιτίας του πραξικοπήματος των τριάκοντα τυράννων και τις αισχρότητες που διέπραξαν) ο πατριωτισμός ήταν χαρακτηριστικό μέγιστης σημασίας, ειδικά για κάποιον που επιθυμεί να αναλάβει δημόσιο αξίωμα. Η ευαισθησία και η επιφυλακτικότητα που υπήρχε πάνω σε αυτό το θέμα καθορίζουν τα στρατιωτικά επιχειρήματα του Μαντίθεου κρίσιμα για την επικύρωση της θέσης του ως βουλευτή. Το επιστέγασμα του «μετρίως βεβιωκώς» επέρχεται στον επίλογο στην συμμετοχή του στα κοινά της πόλης. Αν και έγκυρο, το επιχείρημα αυτό δεν είναι εξίσου σημαντικό με τα προηγούμενα, καθώς όπως έχει αποδειχθεί και στο παρελθόν, η συμμετοχή στα κοινά δεν συνεπάγεται απαραίτητα την θετική διακύμανση προς στο δημοκρατικό πολίτευμα ( καθώς πολλοί πολίτες που εμπλέκονταν στο πραξικόπημα των τριάκοντα συμμετείχαν ενεργά στα κοινά) ούτε υποδηλώνει αξιόλογο ήθος. Εξάλλου, η συμμετοχή στα κοινά στην αρχαία Αθήνα, επηρέαζε την κοινωνική θέση του ατόμου οπότε δεν ήταν λίγοι αυτοί που επέλεγαν τη συμμετοχή με σκοπό να μην χαρακτηριστούν αρνητικά από τους συμπολίτες τους.
Συμπεράσματα:
Συμπεραίνοντας, ο Μαντίθεος προβάλλει την μετριοπάθειά του σε όλο το λόγο, ελπίζοντας να κερδίσει την εύνοια των δικαστών και κατά συνέπεια την εκλογή του στο αξίωμα του βουλευτή. Με όλη την τέχνη των ρητορικών ικανοτήτων του Λυσία, ο Μαντίθεος εκφωνεί έναν εξαιρετικά ευφυή λόγο βασισμένο κυρίως στην παθοποιία. Αναγνωρίζοντας το κοινωνικό φορτίο που βάραινε το «μετρίως βεβιωκώς» ο Λυσίας χρησιμοποιεί την προβολή των θετικών αυτών γνωρισμάτων της ζωής του Μαντίθεου ως τεχνική πειθούς. Ταυτόχρονα ο λόγος μαρτυρά και πολλά χαρακτηριστικά της κοινωνίας εκείνης της εποχής. Για παράδειγμα, γνωστή είναι η τάση των Αθηναίων να διατρέχουν σε δικαστικές διαμάχες με πρόσχημα πολιτικούς πίσω από προσωπικούς λόγους δίωξης. Αυτό διαφαίνεται και μέσα από τα λεγόμενα του Μαντίθεου, όταν αναφέρει ότι μόνο οι εχθροί του διαδίδουν εναντίον του πολλούς ανακριβείς λόγους («μοι διαφόρους ὄντας͵ καὶ πλεῖστα τούτους περὶ ἐμοῦ λογοποιοῦντας καὶ ψευδομένους»). Τέλος το κυριότερο χαρακτηριστικό της αρχαίας κοινωνίας που εκλαμβάνουμε από τον συγκεκριμένο λόγο είναι φυσικά η αξία του «μετρίως βεβιωκώς» που έχει καθοριστικό ρόλο στην αποδοχή του ατόμου από την Εκκλησία του Δήμου. Εξάλλου όπως λέει και το αρχαίο ρητό «μέτρω χρω»!
Πηγές:
φιλο-λόγια: ΑΡΧΑΙΑ (labetaki.blogspot.com)
κόσμιος - Βικιλεξικό (wiktionary.org)
Κείμενο: §§ 1-3 (ebooks.edu.gr)
1Πύλη Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Βασικό Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής: https://www.greek-language.gr/greekLang/ancient_greek/tools/lexicon/lemma.html?id=141, τελευταία επίσκεψη 19.3.2022.
